معرفی قنات رهن- شهرستان گناباد-استان خراسان رضوی
شهرستان گناباد در فاصله تقریبی 260 کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد و روستای رهن در حومه گناباد و در فاصله حدوداً 3 کیلومتری این شهر قرار دارد.
گناباد از شهرهای مستقر در عرصه بیابانی و خشک کشور است که از نزولات آسمانی کمی برخوردار بوده و از وجود رودخانه‌های دائمی آب محروم است، بطوری که تنها منبع تأمین آب موردنیاز مردم سفره‌های زیرزمینی هستند که از طریق نزولات آسمانی تغذیه می‌شوند. شیوه و استخراج آب زیرزمینی مانند سایر مناطق کشور از طریق حفر چاه و یا حفر قنات است. حفر قنات از شیوه‌های کهن استخراج آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه‌خشک و عرصه‌های بیابانی است. سابقه حفر قنات در روستای رهن و گناباد حداقل به 20 قرن قبل برمی‌گردد و این قنات هم ازجمله قنات‌هایی است که در پهنه وسیع دشت گناباد گسترده شده و از دامنه ارتفاعات حاشیه دشت تا محل روستا امتداد دارد. از ویژگی‌های تقریباً انحصاری قنوات واقع در پهن‌دشت گناباد، عمیق بودن آن‌هاست، زیرا در این منطقه سطح آب زیرزمینی پایین‌تر از 200 متر و در نقاطی به مرز 300 مترمی رسد و این مسئله از عجایب کار حفاری این قنات‌ها هست.
شرکت فراپاکس شیراز به دلیل ماهیت کار تولیدی خود که مرتبط با صنعت آب نیز می‌باشد و علاقه‌مندی مشتاقانه و خاص به موضوع قنات و چگونگی کارکرد این سازه عجیب زیرزمینی، تصمیم به مطالعه و بررسی یکی از قنوات شاخص و عمیق کشور گرفت که به دلایلی قرعه به نام قنات رهن گناباد که کمتر شناخته شده است افتاد و بر همین اساس از اواخر مهرماه 1394 کار میدانی و تصویربرداری و عملیات کتابخانه‌ای و گزارش‌گیری و مستندسازی این قنات با همکاری یکی از نیروهای علاقه‌مند و متخصص در این زمینه در شرکت آغاز شد و برای اولین بار در کشور مستندسازی و تصویربرداری در عمق 280 متری زمین در راهرو این قنات صورت گرفت. چه آنکه تاکنون کلیه نوشته‌ها در ارتباط با قنوات خیلی عمیق کشور به استناد شنیده‌ها و اظهارنظرهای کهن‌سالان و سکنه سالخورده روستاها بوده است و کسی مستقیماً وارد اعماق قنات نشده تا مستندات ارائه‌شده به‌طورقطع مستند و مستدل باشد علی ایحال حضور همکار ما در چندین نوبت در راهروی این قنات و در شاخه‌های مختلف آن باعث تهیه فیلم ارزشمندی از این قنات تاریخی شده است. عمق قنات نه‌تنها از طریق صحبت‌های متولیان و مالکین قنات استنباط شد ، بلکه از طریق زمان پایین رفتن به قنات که بیش از 15 دقیقه با وینچ برقی بود و اندازه‌گیری طول کابل بالا بر محاسبه شده است.
در این گزارش سعی شد به‌طور بسیار مختصر به برخی ویژگی‌های این قنات خیلی عمیق اشاره شود و جمله آخر اینکه مراحل ثبت قنات به‌عنوان میراث فرهنگی در میراث فرهنگی خراسان در حال پایان است و پس‌ازآن جهت ثبت جهانی قنات که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، اقدام خواهد شد.
مشخصات قنات:
قنات رهن با طول تقریبی 24 کیلومتر دارای یک‌رشته اصلی به طول حدود 8 کیلومتر و دوشاخه فرعی به طول‌های 7 و 9 کیلومتر می‌باشد. دوشاخه فرعی قنات بهنام‌های زیبد و روچی هستند مادر چاه شاخه زیبد قنات 265 متر و مادر چاه شاخه روچی 282 متر است که البته چند حلقه چاه پایانی قنات در این شاخه براثر سیل تخریب و مفقود گردیده و با توجه به شیب توپوگرافی زمین و وضعیت عمق سایر میله چاه‌های این شاخه به نظر میرسد عمق آخرین چاه قنات حول‌وحوش 300 متر باشد.
از این قنات عمیق که در حال حاضر در حال بهسازی و مرمت و توسعه می‌باشد در هر ساعت تنها 4 دلو خاک به بیرون منتقل می‌شود و عمیق بودن چاه‌ها باعث طولانی شدن زمان رفت‌وبرگشت دلوهای خاک به بیرون از قنات می‌شود . رطوبت بالا، تاریکی مطلق و مشکلات تنفسی در این عمق باعث شده تا کمتر متقاضیان علاقه‌مند به ورود به این‌گونه قنات‌ها و کار در این عمق باشند. خوشبختانه این قنات همچنان فعال وزنده است ولی با هجوم یک دوره چندین ساله خشکسالی به منطقه دچار قلت آبدهی شده و نیاز به عملیات مرمتی و بهسازی داشته که از اواخر سال 94 تاکنون این عملیات در حال انجام است و آبدهی قابل توجهی اکنون در مظهر قنات مشاهده می شود. کیفیت آب قنات در حد استانداردهای جهانی و ملی آب شرب می باشد و ضمنا از سردی و گوارایی لازم هم برخوردار است.
بررسی ضرورت و چگونگی انجام کارهای مرمتی در مهر ماه 1394 توسط آقای مرتضی تفتی صورت گرفته که شامل یافتن راهکار های عملی و تاثیرگذار برای نجات قنات از بحران بی آبی و چگونگی توسعه بخش های آبده قنات بود. پیگیری های لازم برای تامین اعتبار لازم جهت عملیات اجرایی در مراجع ذیربط در جهاد کشاورزی صورت گرفت که منجر به تخصیص 100 میلیون تومان اعتبار برای سال 94 شد و پس از عقد قرار داد با پیمانکار در اواخر سال 94 و در نهایت نظارت دقیق بر روند انجام کار، نتیجه رضایت بخشی در مدت بسیار کوتاه حاصل شد و آن عبارت از افزایش آبدهی قنات از حدود 7 لیتر به 30 لیتر در ثانیه بود. این اتفاق مبارک دقیقا در زمانی افتاد که منطقه گناباد بحران سخت خشکسالی چندیدن ساله را پشت سر گذاشته و در اواخر تابستان هم تراز آب زیرزمینی منطقه در پایین ترین سطح خود قرار داشت و ما شاهد این افزایش پایدار و امیدوارکننده آبدهی قنات بودیم. در هنگام فیلمبرداری در آخرین و بالاترین قسمت های قنات، حجم آبهای انباشته شده در پیشکار به حدی سرد بوده است که علیرغم فصل تابستان و اواسط مردادماه، امکان توقف و تحمل سرما برای فیلمبرداری وجود نداشته و فیلمبردار و دستیارش به سرعت کار را به انجام رسانده و از قنات خارج شده اند. اگر ویژگی های هیدروژئولوژیکی و هیدرولیکی و سازه ای این قنات را بخواهیم به تفضیل، تشریح و بیان کنیم قطعا در حد یک گزارش پر حجم خواهد شد و شاید برای خوانندگان خسته کننده شود و البته اگر قرار شود، کتابی برای مطالعات تک نگاری یا مونو گرافی این قنات بنویسیم، آنچه حق مطلب است ادا خواهیم کرد. در کنار این قنات 700 هکتار اراضی مزروعی و باغی وجود داشته و دارد، اما به دلیل کاهش تدریجی آب قنات از سطح زیر کشت کاسته شده ولی با تلاش هایی که اخیرا روی قنات صورت گرفته و منجر به افزایش چشمگیر آبدهی قنات شده است، دوباره توسعه کشت و زرع را انتظار داریم. محصول بسیار کم آبخواه زعفران عمده محصول اراضی آبخور قنات رهن است و در سطح محدود درختان انار و انگور و پسته و دیگر گونه های سازگار با بیابان و خشکی را می بینیم.
اقدامی که روی قنات رهن انجام شد و نتیجه رضایت بخش را در پی داشت و با هزینه ای کاملا قابل قبول این کار به انجام رسید نشان داد که اگر بر روی بسیاری از قنات ها کارهای حساب شده صورت گیرد امید واری زیادی به تثبیت حیات و آبدهی آنها وجود خواهد داشت و شاهد خشکیذن تدریجی قنات ها نخواهیم بود. آنچه مهم است این است که باید کارهای به سازی و یا توسعه ای قنات ها حتما با مطالعه و بازدید از قنات و بررسی دقیق و اولویت بندی کارها همراه باشد تا نتیجه رضایت بخش حاصل شود.
همه کسانی که از پیشنهاد کار روی قنات رهن تا به انجام رسیدن آن در این مرحله دخیل بودند سپاس گذاری می شود و امیدواریم با تخصیص اعتبارات باقی مانده مورد نیاز به بهترین شکل ممکن کارهای باقیمانده به اتمام برسد و برای سالیان طولانی شاهد پایداری حیات این قنات باشیم. تشکر ویژه از حوزه معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی – جهادکشاورزی خراسان رضوی – جهادکشاورزی گناباد – حضرت آیت الله حیدر زاده – آقای دکتر علیرضا ظهیرامامی (مدیرعامل شرکت فراپاکس شیراز) – آقای امیرپورحسینی (کارشناس شرکت فراپاکس شیراز) – آقای مرتضی تفتی – نمایندگاه محترم قنات و هیات امنای قنات – پیمانکار علاقه مند و صمیمی و صاحب نظر آقای مرتضی میرزایی و تیم زحمت کش همراهش
در پایان از شما که با صبوری و دقت بخش هایی از فیلم مستند این قنات را که برای اولین مرتبه در عمق تقریبی ۲۸۰ متری زمین تهیه و مستند سازی شده است تماشا می کنید سپاسگزاریم.
